Μεγάλη και μικρή παράκληση στην Υπεραγία Θεοτόκο
Δημοσιεύτηκε: Τετ Σεπ 03, 2008 5:32 pm
H Μεγάλη καί Μικρή Παράκληση στην Ύπεραγία Θεοτόκο, από τις πιό λαοφιλείς ακολουθίες της Ελληνικής Όρθοδόξου Εκκλησίας, είναι ύμνολογικά ποιήματα τοΰ δεκάτου τρίτου αιώνα, κληρονομιές της Αυτοκρατορίας της Νικαίας καί της έπανασυγκροτηθείσης Αυτοκρατορίας της Κωνσταντινουπόλεως αντίστοιχα. Ελάχιστη ερευνά έχει γίνει πάνω στίς ιστορικές συγκυρίες πού οδήγησαν στην ποίηση των δύο κανόνων δσο καί στην τελική μορφολογία των δύο Παρακλήσεων.
Τό σίγουρο γεγονός της Ιστορίας των δύο Παρακλήσεων εΐναι ότι ό Κανών της Μεγάλης Παρακλήσεως είναι ποίημα τοΰ Αύτοκράτορος της Νικαίας Θεοδώρου Β' Δούκα τοΰ Λασκάρεως. Ό τίτλος τοΰ δούκα μας δείχνει ότι συνέθεσε τόν Κανόνα πρίν τήν ανάρρηση του στον θρόνο της Νικαίας τόν Νοέμβριο 1254-
Θά πρέπει στό σημείο αυτό νά διακρίνουμε τό ύμνολογικό ποιητικό είδος τοΰ Κανόνος (πού αποτελείται από εννέα ωδές) από τήν αυτόνομη ακολουθία τοϋ Παρακλητικού Κανόνος προς τήν Θεοτόκο ή κάποιον άγιο ή γιά κάποιο συγκεκριμένο γεγονός. Ό λόγος πού οι ακολουθίες αυτές καλούνται Κανόνες είναι διότι περιέχουν σάν δομικό στοιχείο τους έναν Κανόνα.
Ό Θεόδωρος Β' Λάσκαρις ήτο προικισμένος υμνογράφος καί υπήρξε συνθέτης πολλών Κανόνων καί άλλων ΰμνων, αλλά δέν είναι ό καθαυτό δημιουργός της Ακολουθίας της Μεγάλης Παρακλήσεως στην Ύπεραγία Θεοτόκο. Δοκιμαζόταν από ασθένεια, .ή οποία τόν έστειλε στον θάνατο πρόωρα σε ηλικία 36 ετών αφήνοντας τον στην εξουσία μόνο γιά τρία χρόνια καί δέκα μήνες. Καθώς ή υγεία του χειροτέρευε παραιτήθηκε από τόν θρόνο της Νικαίας καί απεσύρθη στην Μονή των Σωσάνδρων, δυτικά της Νικαίας, δπου καί έκάρη μοναχός λίγο πρίν τόν θάνατο του. "Αφησε την τελευταία του πνοή τόν Αύγουστο τοΰ 1258 πρίν ή κατά τήν διάρκεια τού μεθεόρτου οκταημέρου της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Ό Θεόδωρος συνέθεσε τόν Κανόνα της Μεγάλης Παρακλήσεως, ενώ ακόμα ήταν δούκας, μάλλον σέ κάποια ύφεση της ασθενείας του πού διήρκεσε περισσότερο τοϋ συνήθους, γεγονός πού αποδόθηκε σέ θαύμα της Θεοτόκου προς αυτόν. Ό Κανών γρήγορα διαδόθηκε στίς Μονές της Νικαίας καί κατά πάσα πιθανότητα διαμορφώθηκε σέ ακολουθία από τους μοναχούς των Σωσάνδρων ή των πέριξ Μονών. Κατά τήν διάρκεια της βασιλείας τοΰ Θεοδώρου ό Κανών χρησιμοποιείται ήδη με τήν σημερινή του μορφή ως Μεγάλη Παράκλησις σάν Βασιλική Ακολουθία καί διαδίδεται σέ όλη τήν Αυτοκρατορία της Νικαίας. Ακόμα καί κατά τίς τελευταίες ώρες τοΰ Θεοδώρου ή Μεγάλη Παράκλησις έτελεϊτο καθημερινώς προς ϊασίν του. Δέν γνωρίζουμε τήν ακριβή ημέρα της Κοιμήσεως τοΰ Θεοδώρου, αλλά αφού συνέπεσε κοντά στην Κοίμησι της Θεοτόκου είναι εύλογο νά υποθέσουμε σα ή ακολουθία της Μεγάλης Παρακλήσεως έψάλλετο καθημερινώς εως τό μοιραϊον. Είναι επίσης εύλογο νά δεχθούμε ότι οι μοναχοί των Σωσάνδρων αφιέρωσαν αυτή τήν ακολουθία στην μνήμη του Θεοδώρου καί κατέστη συνήθεια έκτοτε νά ψάλλεται ή ακολουθία κάθε Αύγουστο εις μνήμην τοΰ ποιητοΰ της. Βεβαίως τό ονομα της ακολουθίας δέν ήτο ϊδιο με τό σημερινό της Μεγάλης Παρακλήσεως, αφού δέν ύπηρχε ακόμα Μικρή Παράκλησις. Θά μπορούσε κάλλιστα νά είχε όνομασθή ευθύς εξ αρχής «Παρακλητικός Κανών», άφοΰ αποτελούσε επίκληση προς βοήθεια και παρηγοριά άνωθεν.
Ό όρος Παράκλησις ήτο ήδη εν χρήσει έκκλησιατικώς τήν εποχή εκείνη. Έσήμαινε τό ειδικό γεϋμα πού προσφερόταν γιά διάφορα αξιοσημείωτα γεγονότα στίς τοπικές κοινότητες, όπως γέννηση, βάπτιση, ξενιτεμός, επιστροφή, θάνατος, ιδιαίτερα μάλιστα όταν τά γεγονότα συνέπιπταν μέσα σε ημέρες νηστείας. Σέ τέτοιες περιπτώσεις ή νηστεία διεκόπτετο προσωρινώς καί τό ειδικό γεΰμα πού συνένωνε τους συγγενείς καί φίλους ονομαζόταν Παράκλησις (Παρηγοριά). Τό έθιμο αυτό επέζησε στα μοναστήρια οπού έγινε τό χαρακτηριστικό των μικρών εορτών. Ακόμα και σήμερα στά μοναστήρια του 'Αγίου "Ορους χρησιμοποιείται ό όρος «Παράκλησις» οσάκις παρεκκλίνουν από τόν κανόνα της μή κοινής τραπέζης κατά την διάρκεια νηστείας. "Ετσι, ό Μικρός Παρακλητικός Κανών στην Θεοτόκο ψάλλεται πριν τήν κοινή τράπεζα τών ημερών νηστείας εκτός Μεγάλης Τεσσαρακοστής.
Στίς 25 Ιουλίου 1261 o Αλέξιος Στρατηγόπουλος καταλαμβάνει τήν Κωνσταντινούπολι γιά λογαριασμό τοϋ Αύτοκράτορος της Νικαίας Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου τερματίζοντας έτσι τήν λατινική κατάληψη τών Σταυροφόρων τοΰ 1204- Ή αναίμακτη ανάκτηση τής Πόλης χαρακτηρίστηκε αμέσως ως θαυματουργή παρέμβαση τής Θεοτόκου. Ό Αυτοκράτωρ γιά νά τιμήση τό θαϋμα και τήν Θεοτόκο αποφάσισε νά ηγηθεί θρησκευτικής πομπής καί νά εισέλθει στην Πόλι κατά τίς εορταστικές εκδηλώσεις τοΰ δεκαπενταύγουστου. Μεταξύ τής 25ης Ιουλίου καί 15 Αυγούστου πολλές ευχαριστήριες ακολουθίες έγίνοντο στην Κωνσταντινούπολη καί μεταξύ αυτών ήτο καί ό προσφάτως
εισαχθείς Μεγάλος Παρακλητικός Κανών τοΰ Θεοδώρου Λασκάρεως. 'Αλλά ή νέα Βασιλική Αυλή τοΰ Μιχαήλ,, ευρέθη πρό διλήμματος. ΟΙ δύο βασιλικές δυναστείες τοΰ Θεοδώρου Λασκάρεως καί Μιχαήλ Παλαιολόγου εύρίσκοντο σέ μεγάλο μίσος μεταξύ τους. Ό Μιχαήλ είχε ήδη σφετερισθή τήν εξουσία από τόν νόμιμο διάδοχο καί γιό τοΰ Θεοδώρου, Ιωάννη. Ήταν δύσκολο κατά συνέπεια νά δεχθεί ή Βασιλική Αυλή ακολουθίες πού θύμιζαν τήν δυναστεία τοΰ Θεοδώρου. Ό άγνωστος μέχρι τότε μοναχός
Θεοστήρικτος έδωσε τήν λύση. Χρησιμοποιώντας τόν ήδη γνωστό Κανόνα προς τήν Ύπεραγία Θεοτόκο τοΰ Θεοφάνους Γραπτοΰ καί άλλα λειτουργικά στοιχεία, oπως βιβλικά αναγνώσματα, ευαγγέλιο, έφτιαξε τήν Ακολουθία τοΰ Μικροΰ Παρακλητικού Κανόνος. Ό Κανών τοΰ Θεοφάνους Γραπτοϋ είχε ήδη είσαχθή ως πρώτος κανών τοΰ όρθρου στίς εορτές μεγάλων αγίων. Ό Θεοφάνης μέ τήν σειρά του είχε χρησιμοποιήσει, προϋπάρχοντα στοιχεία από τόν Κανόνα τοΰ Ιωάννου Δαμάσκηνου στην έγερση τοΰ Λαζάρου. Συγκεκριμένα είχε δανεισθη τους ειρμούς της α', γ', ζ καί η' ωδής, ενώ τους υπολοίπους ή τους συνέθεσε μόνος του ή τους δανείσθηκε από προγενέστερο λειτουργικό υλικό. "Ετσι ό Μικρός Παρακλητικός Κανών πήρε ανάλογη μορφή καί σχήμα μέ τόν ήδη υπάρχοντα Μεγάλο Παρακλητικό Κανόνα. Ό τελευταίος παρέμεινε εις χρήση μόνο κατά τήν νηστεία τοϋ δεκαπενταύγουστου άφοΰ ήταν τόσο στενά συνδεδεμένος μέ τήν μνήμη τοΰ Θεοδώρου, ενώ βαθμιαία άρχισε νά εναλλάσσεται μέ τόν Μικρό, ό όποιος διεδόθη έξ ϊσου ευρέως καί έχρησιμοποιεΐτο πλέον καθ' όλη τήν διάρκεια τοΰ χρόνου (εις πάσαν περίστασιν). Δέν γνωρίζουμε πότε ακριβώς καθιερώθη ή εναλλακτική χρήση των δύο Παρακλήσεων κατά τό δεκαπενταύγουστο. Είναι φυσικό νά υποθέσουμε πώς αρκετά χρόνια μετά τόν θάνατο
τον Μιχαήλ καί την λησμόνηση των διαφορών των δύο δυναστειών καθιερώθηκε ή εναλλαγή των δύο Παρακλήσεων κατά τό δεκαπενταύγουστο ώς εναρμόνιση των δύο παραδόσεων Νικαίας - Κωνσταντινουπόλεως. ΟΙ δύο Παρακλητικοί Κανόνες, Μικρός καί Μεγάλος, παρέμειναν άγνωστοι στους Ρώσους Όρθοδόξους πού παρέλαβαν τά ελληνικά λειτουργικά κείμενα μέχρι τόν ενδέκατο αιώνα μεταφρασμένα στην σλαβονική γλώσσα. Αυτό αποτελεί απόδειξη ότι οι δύο Παρακλητικοί Κανόνες δεν περιελαμβάνοντο στα ελληνικά λειτουργικά βιβλία της εποχής εκείνης.