"Αγιον Ορος" Χριστιανικό Ορθόδοξο Φόρουμ

Λειτουργικά Κυρύγματα για την νόηση της Θείας Λατρείας (σε συνέχειες)

Η Ακολουθία του Εσπερινού

Από το εβδομαδιαίο περιοδικό "ΠΑΝΑΓΙΑ ΠΡΟΥΣΙΩΤΙΣΣΑ", Κυριακή 16 Οκτωβρίου 2011
Ὑπό Ἐπισκόπου Ἰερεμίου, Μητροπολίτου Ἱ. Μ. Γόρτυνος καί Μεγαλοπόλεως

1. Τό σημερινό κήρυγμα, ἀδελφοί μου χριστιανοί, θά διαφέρει ἀπό τά ἄλλα. Θά εἶναι κήρυγμα λειτουργικό. Θέλω νά σᾶς κάνω κατά καιρούς τέτοια κηρύγματα, τά ὁποῖα μᾶς βοηθοῦν νά νοήσουμε τήν θεία μας Λατρεία. Ὅλη ἡ πίστη τῆς ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας μας, ὅλο τό μεγαλεῖο της εἶναι στήν θεία Λατρεία μας. Στό σημερινό μου κήρυγμα θέλω νά σᾶς μιλήσω γιά τόν Ἑσπερινό. Προτίμησα νά σᾶς μιλήσω γιά τόν Ἑσπερινό στό πρῶτο αὐτό λατρευτικό κήρυγμα, γιατί ὁ Ἑσπερινός εἶναι ἡ πρώτη ἀπό τίς ἱερές ἡμερήσιες Ἀκολουθίες τῆς Ἐκκλησίας μας.

Ἑπτά, ἀγαπητοί μου χριστιανοί, εἶναι οἱ Ἀκολουθίες αὐτές. Καί ἔκαναν οἱ ἅγιοι Πατέρες ἑπτά τίς ἡμερήσιες Ἀκολουθίες ἀπό τά λόγια τοῦ Δαυίδ πού εἶπε: «Ἑπτάκις τῆς ἡμέρας ᾔνεσά Σε» (Ψαλμ. 118,164).

Φανταστεῖτε! Βασιλιάς ἦταν, ὑποθέσεις καί εὐθύνες πολλές τόν πίεζαν, καί ὅμως ἑπτά φορές τήν ἡμέρα ὑμνοῦσε τόν Θεό! Μέ βάση λοιπόν τόν λόγο αὐτόν τοῦ προφητάνακτα Δαυίδ, πού ἔλεγε ὅτι ἑπτά φορές τήν ἡμέρα κάνει τήν προσευχή του στόν Θεό, ἡ Ἐκκλησία μας ἔκανε ἑπτά τίς ἡμερήσιες Ἀκολουθίες.

- Πρώτη ἀπ᾽ αὐτές εἶναι ὁ Ἑσπερινός,
- δεύτερη εἶναι τό Ἀπόδειπνο,
- τρίτη τό Μεσονυκτικό,
- τέταρτη ὁ Ὄρθρος καί ἡ Α´ Ὥρα,
- πέμπτη ἡ Γ´ Ὥρα,
- ἕκτη Ἀκολουθία εἶναι ἡ ΣΤ´ Ὥρα
καί ἡ τελευταία ἡμερήσια Ἀκολουθία εἶναι ἡ Θ´ Ὥρα.

Θά σᾶς μιλήσω ἄλλοτε γιά τίς Ἀκολουθίες τῶν Ὡρῶν, πού εἶναι τόσο σπουδαῖες, ὥστε ἕνα ὁλόκληρο βιβλίο τῆς Ἐκκλησίας μας ἔλαβε τό ὄνομά του ἀπό αὐτές καί λέγεται Ὡρολόγιο.

2. Ἡ πρώτη λοιπόν ἡμερήσια Ἀκολουθία εἶναι ὁ Ἑσπερινός, δηλαδή ἡ Ἀκολουθία πού γίνεται τό ἑσπέρας, τό βράδυ. Μήν παραξενεύεστε, ἀδελφοί μου, γιατί οἱ λειτουργικές Ἀκολουθίες τῆς ἡμέρας ἀρχίζουν ἀπό τό βράδυ. Ἔτσι πρέπει νά γίνεται. Πρῶτα ἔγινε τό βράδυ καί ἔπειτα ἔγινε τό πρωί. Ἡ Ἁγία Γραφή μιλώντας γιά τήν δημιουργία λέγει: «Ἐγένετο ἑσπέρα καί ἐγένετο πρωί, ἡμέρα μία» (Γεν. 1,5). Παρατηρῆστε ὅτι πρῶτα λέει γιά τό βράδυ καί ἔπειτα γιά τό πρωί. Αὐτό τόν λόγο τῆς Ἁγίας Γραφῆς τόν πρόσεξε πολύ ἡ Ἐκκλησία καί ὅταν ἑορτάζει ἕναν ἅγιο ἀρχίζει τήν ἑορτή του ἀπό τό βράδυ μέ τήν Ἀκολουθία τοῦ Ἑσπερινοῦ.

Ὁ Ἑσπερινός ἀρχίζει μέ τόν λεγόμενο προοιμιακό Ψαλμό. Εἶναι ὁ 103ος Ψαλμός.
Ἀλλά γιατί τόν Ψαλμό αὐτό τόν λέμε «προοιμιακό»;
Ἀπό τά παραπάνω πού εἴπαμε θά τό καταλάβετε εὔκολα γιατί λέγεται ἔτσι ὁ Ψαλμός αὐτός.
«Οἶμος» λέγεται ὁ δρόμος. Μέ τόν Ἑσπερινό ἡ Ἐκκλησία ἀρχίζει κάθε μέρα τόν λειτουργικό της δρόμο. Ἡ ἀρχή τοῦ δρόμου αὐτοῦ εἶναι ὁ 103ος Ψαλμός, γι᾽ αὐτό καί λέγεται «προοιμιακός».

Θά χρειαζόταν, χριστιανοί μου, ὥρα πολλή γιά νά σᾶς ἑρμηνεύσω τόν Ψαλμό αὐτό. Εἶναι ἕνα ὑπέροχο κείμενο. Εἶναι ὕψος καί μεγαλεῖο. Ὁ Ψαλμός αὐτός ὑμνεῖ τήν παντοδυναμία καί τήν πανσοφία τοῦ Θεοῦ στήν δημιουργία τοῦ κόσμου.
Γιά ὅσους θέλουν νά κατανοήσουν τόν Ψαλμό αὐτό τούς δίνω ἕνα μυστικό «κλειδί» ἑρμηνείας του: Ὁ Ψαλμός συγκρίνει τόν Θεό μέ τόν βασιλιά – βασιλιάς ἦταν ὁ Δαυίδ, πού συνέθεσε τόν Ψαλμό – καί βρίσκει τήν δόξα καί τό μεγαλεῖο τοῦ Θεοῦ πολύ-πολύ ἀνώτερα καί ἀσύγκριτα ἀπό τήν δόξα τοῦ βασιλιᾶ.

Γιά παράδειγμα σᾶς ἀναφέρω ἕνα στίχο:
Λέγει ὁ Ψαλμός: «Ὁ στεγάζων ἐν ὕδασι τά ὑπερῶα αὐτοῦ».
Ὁ στίχος αὐτός κατανοεῖται μέ τό «κλειδί» πού σᾶς εἶπα: Ἔχουμε σύγκριση τοῦ Θεοῦ μέ τόν βασιλιά.
Ὁ βασιλιάς ἔχει ἀνάκτορα, πού εἶναι στερεωμένα στήν γῆ.
Ὁ Θεός ὅμως ἔχει τά ἀνάκτορά Του πάνω στόν οὐρανό.
Ἀλλά πάνω στόν οὐρανό, ὅπως μᾶς τό λέει ἡ Ἁγία Γραφή, εἶναι νερά, γιατί ὁ Θεός ὅταν ἔκανε τόν οὐρανό διεχώρισε μέ αὐτόν τά νερά πού σκέπαζαν τήν γῆ σέ νερά κάτω ἀπό τό στερέωμα καί σέ νερά πάνω ἀπό τό στερέωμα (βλ. Γεν. 1,7).
Πάνω στόν οὐρανό λοιπόν, ὅπου κατοικεῖ ὁ Θεός καί ἔχει ἐκεῖ τά ἀνάκτορά Του, εἶναι νερά.
Ποῦ στεριώνονται λοιπόν τά ἀνάκτορα τοῦ Θεοῦ; Πάνω στά νερά!
Αὐτό θέλει νά πεῖ ὁ Δαυίδ λέγοντας «ὁ στεγάζων ἐν ὕδασι τά ὑπερῶα αὐτοῦ».
Σάν νά λέγει: Ἔχω καί ἐγώ ὁ βασιλιάς ἀνάκτορα, ἀλλά τά δικά μου ἀνάκτορα στηρίζονται στό στερεό ἔδαφος. Τό θαυμαστό ὅμως εἶναι γιά τά ἀνάκτορα τοῦ Θεοῦ, γιά τά «ὑπερῶα» Του, πού στηρίζονται πάνω σέ νερά.
«Ὁ στεγάζων ἐν ὕδασι τά ὑπερῶα αὐτοῦ». Τό στερεό πάνω στό ὑγρό! Φοβερόν!
Ἀπό τόν λόγο αὐτό τοῦ Δαυίδ «ὁ στεγάζων ἐν ὕδασι τά ὑπερῶα αὐτοῦ» ἔχει ἐμπνευστεῖ καί ὁ ὑμνωδός τῆς Μεγάλης Παρασκευῆς, γιά νά πεῖ ἐκεῖνο τό ὡραῖο: «Σήμερον κρεμᾶται ἐπί ξύλου ὁ ἐν ὕδασι τήν γῆν κρεμάσας»!
Ὁ Θεός πραγματικά, κατά τήν βιβλική κοσμολογία, κρέμασε τήν γῆ στά νερά! Κάτω ἀπό τήν γῆ νερά, πάνω ἀπό τήν γῆ νερά!

3. Εἶναι ὑπέροχος, χριστιανοί μου, ὁ Ψαλμός αὐτός πού διαβάζουμε στήν ἀρχή τοῦ Ἑσπερινοῦ, ὁ προοιμιακός Ψαλμός, ὅπως τόν εἴπαμε. Μιλάει γιά ὅλα τά ὡραῖα τῆς δημιουργίας καί τήν χρήση τους ἀπό τόν ἄνθρωπο. Ἀκόμη μιλάει καί γιά τήν κρέμα τοῦ προσώπου τῆς τότε ἐποχῆς!

Λάδι εἶχαν οἱ ἄνθρωποι τήν τότε ἐποχή καί μ᾽ αὐτό ἄλειφαν τό πρόσωπό τους γιά νά φαίνεται φρέσκο καί λαμπερό. Ἔτσι καί ὁ ποιητής μας λέει στόν Ψαλμό του: «Τοῦ ἱλαρῦναι πρόσωπον ἐν ἐλαίῳ»! Καί ὁ Κύριός μας εἶπε τό ἴδιο νά κάνουμε, ὅταν νηστεύουμε, γιά νά φαινόμαστε ἱλαροί, ὥστε νά κρύπτουμε τήν ἄσκηση τῆς νηστείας καί νά μήν τήν διαφημίζουμε, ὅπως οἱ Φαρισαῖοι (βλ. Ματθ. 6,17).

Ἐνῶ ὅμως ὅλα τά δημιουργήματα τοῦ Θεοῦ εἶναι ὡραῖα καί θαυμαστά, ἕνα εἶναι τό φάλτσο στήν δημιουργία: Εἶναι ἡ ἁμαρτία τοῦ ἀνθρώπου. Ὅλα-ὅλα ὑπακούουν στά κελεύσματα τοῦ Θεοῦ. Ὁ ἥλιος ἀνατέλλει καί δύει τήν τάδε στιγμή, στά ὕδατα τῆς θάλασσας ὁ Θεός ἔβαλε ὅριο καί αὐτά δέν τό ὑπερβαίνουν. «Ὅριον ἔθου ὅ οὐ παρελεύσονται», λέγει ὁ Ψαλμός.

Οἱ μόνοι παραβάτες τῶν ἐντολῶν τοῦ Θεοῦ εἶναι οἱ ἁμαρτωλοί. Γι᾽ αὐτό καί ὁ ποιητής μας ἐξοργίζεται ἀπό τό παράλογο αὐτό καί λέγει μέ θυμό: Νά χαθοῦν, νά ἐξαφανιστοῦν οἱ ἁμαρτωλοί ἀπό τήν γῆ. «Ἐκλίποιεν ἁμαρτωλοί ἀπό τῆς γῆς καί ἄνομοι ὥστε μή ὑπάρχειν αὐτούς»!

Ἀλλά θά συνεχίσουμε, ἀγαπητοί μου, περί τοῦ Ἑσπερινοῦ στό ἑπόμενό μας κήρυγμα.

Η Ακολουθία του Εσπερινού (β)

Από το εβδομαδιαίο περιοδικό "ΠΑΝΑΓΙΑ ΠΡΟΥΣΙΩΤΙΣΣΑ", Κυριακή 30 Οκτωβρίου 2011
Ὑπό Ἐπισκόπου Ἰερεμίου, Μητροπολίτου Ἱ. Μ. Γόρτυνος καί Μεγαλοπόλεως


4. Στό προηγούμενο κήρυγμά μας, ἀδελφοί χριστιανοί, ἀρχίσαμε νά μιλᾶμε γιά τόν Ἑσπερινό. Ὁ Ἑσπερινός, λέγαμε, ἀρχίζει μέ τόν λεγόμενο προοιμιακό Ψαλμό, πού ξαναλέμε ὅτι λέγεται ἔτσι ἐπειδή εἶναι στήν ἀρχή τοῦ «οἴμου», τοῦ «δρόμου» δηλαδή πρός τόν Θεό μέ τήν θεία λατρεία.

Ἀλλά καί μετά τόν Ψαλμόν αὐτόν, πού λέγαμε ὅτι εἶναι ἕνας ὕμνος τῆς πανσοφίας καί παντοδυναμίας τοῦ Θεοῦ, ἔχουμε πάλι Ψαλμούς· εἶναι μιά ὁμάδα ἀπό τέσσερις Ψαλμούς (ψαλμοί 140.141.129 καί 116). Οἱ Ψαλμοί αὐτοί λέγονται «λυχνικοί». Θά πρέπει νά τό καταλαβαίνετε, γιατί οἱ Ψαλμοί αὐτοί λέγονται ἔτσι. Λέγονται ἔτσι, γιατί εἶναι ἑσπερινοί Ψαλμοί, γιατί τόν «λύχνο» τόν ἀνάβουμε τήν ἑσπέρα. Δέν τούς ἀκοῦτε ὅμως τούς Ψαλμούς αὐτούς, γιατί συνήθως, χάριν συντομίας, παραλείπονται. Κακῶς παραλείπονται, ἀφοῦ μάλιστα εἶναι καί σύντομοι. Ἀκοῦμε μόνον τούς πρώτους στίχους τοῦ πρώτου Ψαλμοῦ τῆς ὁμάδας, τό «Κύριε ἐκέκραξα» καί τό «Κατευθυνθήτω ἡ προσευχή μου».

Αὐτό πού πρέπει νά μᾶς κάνει ἐντύπωση, χριστιανοί μου, εἶναι ὅτι στόν Ἑσπερινό χρησιμοποιοῦμε πολύ τό Ψαλτήριο. Ἀπό τήν ἀρχή κιόλας εἴπαμε πέντε Ψαλμούς. Καί ὄχι μόνον στόν Ἑσπερινό, ἀλλά καί στό Ἀπόδειπνο καί στόν Ὄρθρο καί στίς ἀκολουθίες τῶν Ὡρῶν καί στίς Κηδεῖες καί σέ κάθε λειτουργική ἀκολουθία ἡ Ἐκκλησία μας χρησιμοποιεῖ τό Ψαλτήριο. Γι᾽ αὐτό καί τό Ψαλτήριο πρέπει νά μᾶς γίνει πολυφίλητο ἀνάγνωσμα, νά τό ἔχουμε στά σπίτια μας καί νά τό διαβάζουμε. Ἕναν Ψαλμό κάθε μέρα.

5. Οἱ τελευταῖοι στίχοι τοῦ τελευταίου Ψαλμοῦ τῆς «λυχνικῆς» ὁμάδας, πού σᾶς εἶπα παραπάνω, δέν ψάλλονται μόνοι, ἀλλά μαζί μέ ἕνα τροπάριο. Τά τροπάρια αὐτά, ἐπειδή ἀκριβῶς λέγονται μέ ψαλμικό στίχο, ὀνομάζονται «Στιχηρά» τροπάρια. Δέν εἶναι δέ ὁποιαδήποτε τά τροπάρια αὐτά, ἀλλά ἀναφέρονται στόν ἅγιο τῆς ἄλλης ἡμέρας· καί ἡ ἄλλη ἡμέρα ἀρχίζει, εἴπαμε, μέ τόν Ἑσπερινό. Ἄν πρόκειται γιά τόν Ἑσπερινό τοῦ Σαββάτου, τά Στιχηρά αὐτά τροπάρια ἀναφέρονται στήν ἡμέρα τῆς Κυριακῆς.

6. Πρέπει νά ξέρουμε, ἀδελφοί μου χριστιανοί, ὅτι τήν Κυριακή ἡμέρα ἑορτάζουμε τήν Ἀνάσταση τοῦ Κυρίου μας. Ἑπομένως τά Στιχηρά τροπάρια τοῦ Ἑσπερινοῦ τοῦ Σαββάτου ἀναφέρονται βέβαια στόν ἅγιο τῆς ἄλλης ἡμέρας, ἀλλά τά πρῶτα ἀπό αὐτά τά τροπάρια μιλοῦν γιά τήν Ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ, γι᾽ αὐτό καί τά λέμε «Ἀναστάσιμα».

Ἑπτά εἶναι τά Ἀναστάσιμα αὐτά Στιχηρά τροπάρια τοῦ κάθε ἤχου τῆς Ἐκκλησίας μας. Τά πρῶτα τρία ἀπό αὐτά τά Ἀναστάσιμα τροπάρια ξέρουμε ὅτι εἶναι τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ, τοῦ μεγάλου αὐτοῦ δογματικοῦ Πατέρα καί Ὑμνογράφου τῆς Ἐκκλησίας μας. Τά ὑπόλοιπα τέσσερα ἀπό τά ἑπτά Ἀναστάσιμα Στιχηρά τροπάρια λέγονται «Ἀνατολικά». Λέγονται ἔτσι, γιατί πιθανόν νά γράφτηκαν ἀπό κάποιον Ἀνατόλιο καί ἀπό τόν συγγραφέα τους ἔλαβαν τό ὄνομα καί αὐτά.

Ὅλη αὐτή ἡ σειρά τῶν τροπαρίων κλείνει μέ ἕνα τροπάριο πρός τήν Θεοτόκο, γι᾽ αὐτό καί λέγεται «Θεοτοκίον» τό τροπάριο αὐτό. Τά Θεοτοκία τοῦ Ἑσπερινοῦ τοῦ Σαββάτου εἶναι ὑπέροχα, γιατί εἶναι ἡ δογματική διδασκαλία τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας μας γιά τήν Θεοτόκο. Θά ἦταν ὡραῖο νά γνωρίζαμε ἀπέξω τά Θεοτοκία καί τῶν ὀκτώ ἤχων τῆς Ἐκκλησίας μας καί νά τά λέγαμε ὡς μία προσευχή στήν Κυρία Θεοτόκο. Ὁ ἅγιος Νεκτάριος ἀγαποῦσε καί ἔψαλλε τό Θεοτοκίο τοῦ Α´ ἤχου, τό Τήν Παγκόσμιον δόξαν.

7. Μετά τό Θεοτοκίον γίνεται στόν Ἑσπερινό σάν μία μικρή λιτανεία μέ λαμπάδες καί μέ θυμίαμα. Αὐτό λέγεται «Εἴσοδος τοῦ Ἑσπερινοῦ». Στήν παλαιά ἐποχή αὐτήν πραγματικά τήν στιγμή ἔμπαιναν οἱ ἱερεῖς γιά πρώτη φορά μέσα στό Ἱερό Βῆμα, γιά νά προσφέρουν θυμίαμα στό ἅγιο Θυσιαστήριο καί γιά νά ἀνάψουν τά ἑσπερινά φῶτα. Ἀπό ἐδῶ ἀρχίζει κυρίως ὁ Ἑσπερινός· γι᾽ αὐτό καί στούς Κατανυκτικούς Ἑσπερινούς τήν Μεγάλη Τεσσαρακοστή σ᾽ αὐτό τό σημεῖο ἀλλάζει ἡ ἀτμόσφαιρα καί γίνεται πένθιμη, μέ τήν ἀλλαγή τῶν ἐνδυμάτων τῆς Ἁγίας Τραπέζης.

Ἀπό τό ἄναμμα τῶν φώτων πού γινόταν παλαιά στό σημεῖο αὐτό, ὅπως εἴπαμε, ἐμπνεύστηκε καί ὁ συνθέτης τοῦ Ἑσπερινοῦ καί ἔκανε τόν ὑπέροχο ὕμνο, πού ψάλλεται αὐτή τήν ὥρα, κατά τήν Εἴσοδο τῶν Ἱερέων στόν Ναό. Εἶναι ὁ ὕμνος «Φῶς ἱλαρόν». Ἄς προσέξουμε τόν ὕμνον αὐτόν, χριστιανοί μου. Εἶναι ὕμνος ὑπέροχος καί εἶναι ὕμνος παλαιός. Τόσο παλαιός, ὥστε ὁ Μέγας Βασίλειος, Πατέρας τοῦ 4ου αἰώνα, γνώριζε τόν ὕμνο αὐτόν καί τόν ὀνομάζει μάλιστα «ἀρχαίαν φωνήν». Εἶναι δηλαδή πολύ ἀρχαιότερος τοῦ Μεγάλου Βασιλείου.

Τό «Φῶς ἱλαρόν», ἀγαπητοί μου, τό ἔψαλλαν οἱ πρῶτοι χριστιανοί κατά τήν δύση τοῦ ἡλίου στήν ἑσπερινή τους λατρεία. Ὁ ὕμνος αὐτός εἶναι κατά τοῦτο σπουδαῖος, διότι μᾶς ἔρχεται ἀπό παλαιά ὡς μία δοξαστική ὁμολογία τῶν χριστιανῶν στήν Ἁγία Τριάδα, στόν Πατέρα, στόν Υἱόν καί στό Ἅγιο Πνεῦμα. Ὅλοι οἱ χριστιανοί πρέπει νά μάθουμε νά ψάλλουμε τόν ὕμνον αὐτόν, ὡς μία παλαιά κληρονομιά τῶν πατέρων μας σέ μᾶς.

Ἀλλά θά συνεχίσουμε περί τοῦ Ἑσπερινοῦ καί στό ἄλλο κήρυγμά μας.

Η Ακολουθία του Εσπερινού (γ΄ και τελευταίο - [α΄ μέρος])

Από το εβδομαδιαίο περιοδικό "ΠΑΝΑΓΙΑ ΠΡΟΥΣΙΩΤΙΣΣΑ", Κυριακή 6 Νοεμβρίου 2011
Ὑπό Ἐπισκόπου Ἰερεμίου, Μητροπολίτου Ἱ. Μ. Γόρτυνος καί Μεγαλοπόλεως


Συνεχίζουμε, ἀγαπητοί μου ἀδελφοί χριστιανοί, καί τελειώνουμε μέ τό σημερινό μας κήρυγμα τόν λόγο μας γιά τήν Ἀκολουθία τοῦ Ἑσπερινοῦ.

8. Μετά τήν Εἴσοδο τοῦ Ἑσπερινοῦ καί μετά τό «Φῶς ἱλαρόν», γιά τά ὁποῖα μιλήσαμε στό προηγούμενο κήρυγμά μας, ψάλλεται τό «Προκείμενον». Αὐτό εἶναι ἕνας μικρός στίχος Ψαλμοῦ, πού «ἔκειτο» «πρό», βρισκόταν δηλαδή καί ψαλλόταν πρίν ἀπό τά ἁγιογραφικά ἀναγνώσματα. Αὐτά τά ἁγιογραφικά ἀναγνώσματα τά ἀκοῦμε σήμερα σέ ὁρισμένες μόνο μεγάλες ἑορτές. Παλαιότερα ὅμως ἦταν μόνιμα σέ κάθε Ἑσπερινό. Ἤ, ἀντί γιά ἄλλο ἁγιογραφικό ἀνάγνωσμα, ψαλλόταν ἕνας Ψαλμός (πάλι Ψαλτήριο ἐδῶ), ἀλλά στήν ἀρχή τοῦ Ψαλμοῦ ψαλλόταν ἕνας στίχος, ὁ ὁποῖος καί ἐπαναλαμβανόταν μετά ἀπό κάθε στίχο τοῦ ὅλου Ψαλμοῦ. Γι᾽ αὐτό τόν στίχο αὐτόν τόν ἔλεγαν «Προκείμενο».

Κάθε μέρα τῆς ἑβδομάδος ἔχει καί τό δικό της «Προκείμενο», πού φαίνεται νά ἔχει κάποια σχέση μέ τό θέμα τῆς ἡμέρας τῆς ἑβδομάδος. Γιατί κάθε ἡμέρα τῆς ἑβδομάδος εἶναι ἀφιερωμένη σέ κάποιο θέμα. Τό «Προκείμενο», γιά παράδειγμα, τοῦ Ἑσπερινοῦ τοῦ Σαββάτου σχετίζεται μέ τήν Ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ, πού ἑορτάζουμε τήν Κυριακή, γι᾽ αὐτό καί τό «Προκείμενο» αὐτό εἶναι «ὁ Κύριος ἐβασίλευσεν εὐπρέπειαν ἐνεδύσατο», πού ταιριάζει στόν Ἀναστάντα Κύριον.

Τίς μεγάλες Δεσποτικές ἑορτές δέν ψάλλονται τά συνηθισμένα «Προκείμενα» τῆς ἡμέρας, ἀλλά ἄλλα εἰδικά «Προκείμενα», πού ἁρμόζουν στόν πανηγυρικό γεγονός τῆς ἑορτῆς καί ψάλλονται ἐπιβλητικά στόν Βαρύ τόν Ἦχο.
Εἶναι τά ἑξῆς δύο μικρά «Προκείμενα», γνωστά στούς εὐσεβεῖς χριστιανούς πού ἐκκλησιάζονται συχνά:
(α) «Τίς Θεός μέγας, ὡς ὁ Θεός ἡμῶν; Σύ εἶ ὁ Θεός ὁ ποιῶν θαυμάσια μόνος»· καί
(β) «Ὁ Θεός ἡμῶν ἐν τῷ οὐρανῷ καί ἐν τῇ γῇ πάντα ὅσα ἠθέλησεν ἐποίησεν».

Οἱ Κατανυκτικοί Ἑσπερινοί τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς ἔχουν πάλι αὐτοί ἄλλα δύο δικά τους «Προκείμενα». Εἶναι κατανυκτικά καί πένθιμα, πού ἁρμόζουν στήν κατανυκτική ἀτμόσφαιρα τῆς περιόδου αὐτῆς.
Εἶναι τά ἑξῆς·
(α) «Μή ἀποστρέψης τό πρόσωπόν σου ἀπό τοῦ παιδός σου, ὅτι θλίβομαι· ταχύ ἐπάκουσόν μου, πρόσχες τῇ ψυχῇ μου καί λύτρωσαι αὐτήν»· καί
(β) «Ἔδωκας κληρονομίαν τοῖς φοβουμένοις τό ὄνομά σου, Κύριε».

Η Ακολουθία του Εσπερινού (γ΄ και τελευταίο - [β΄ μέρος])

Από το εβδομαδιαίο περιοδικό "ΠΑΝΑΓΙΑ ΠΡΟΥΣΙΩΤΙΣΣΑ", Κυριακή 6 Νοεμβρίου 2011
Ὑπό Ἐπισκόπου Ἰερεμίου, Μητροπολίτου Ἱ. Μ. Γόρτυνος καί Μεγαλοπόλεως


9. Μετά τά «Προκείμενα» φθάνουμε στό τελευταῖο μέρος τῆς Ἀκολουθίας τοῦ Ἑσπερινοῦ. Τό τελευταῖο αὐτό μέρος τό ἀποτελοῦν·
(α) οἱ Δεήσεις,
(β) τά Ἀπόστιχα καί
(γ) τά Ἀπολυτίκια.

(α) Οἱ Δεήσεις, πού λέγονται ἀπό τόν ἱερέα, ἔχουν διάφορα αἰτήματα γιά ζῶντες καί γιά κεκοιμημένους, γιά τούς δωρητές καί τό προσωπικό τοῦ Ναοῦ. Καί ὁ ψάλτης ἀπαντᾶ στά αἰτήματα αὐτά μέ τό «Κύριε ἐλέησον». Οἱ Δεήσεις αὐτές τελειώνουν μέ τό «Καταξίωσον». Αὐτό πάλι εἶναι μία μικρή καί ὡραία δέηση, στήν ὁποία παρακαλοῦμε νά περάσουμε ἀναμάρτητα τήν ἑσπέρα.
Μετά τό «Καταξίωσον» ὁ ἱερέας λέει πάλι ἄλλες δεήσεις μέ πολύ πνευματικά αἰτήματα. Τελειώνοντας καί τίς δεήσεις αὐτές ὁ ἱερέας εὐλογεῖ τόν λαό μέ τό «εἰρήνη πᾶσι» καί τόν καλεῖ νά σκύψει τό κεφάλι του, γιά νά δηλώσει τήν ὑποταγή στόν Χριστό, πού ἔκλινε οὐρανούς καί κατέβηκε στήν γῆ γιά νά τόν σώσει. Ὁ ἱερέας στήν συνέχεια διαβάζει μυστικά μία εὐχή, στήν ὁποία παρακαλεῖ τόν Θεό νά διαφυλάξει τούς πιστούς κατά τήν ἑσπέρα καί τήν ἐπερχόμενη νύχτα ἀπό κάθε ἐχθρό καί ἀπό κάθε σατανική ἐνέργεια. Μέ τήν εὐχή αὐτή, πού τήν λέμε εὐχή ἀπολύσεως, τελειώνει κατά βάση ἡ ἀκολουθία τοῦ Ἑσπερινοῦ. Τά ὑπόλοιπα πού ἀκοῦμε, τά Ἀπόστιχα καί τά Ἀπολυτίκια, προστέθηκαν σέ μεταγενέστερη ἐποχή.

(β) Μετά ἀπό αὐτό τό σημεῖο, πού εἶναι εἴπαμε τό τέλος τοῦ Ἑσπερινοῦ, στίς μεγάλες ἑορτές γινόταν λιτανεία. Στήν πορεία αὐτή τῆς λιτανείας ψαλλόταν ἕνα τροπάριο σχετικά μέ τήν ἑορτή, ἀλλά ἐπειδή ἡ λιτανεία ἦταν μακρά, στό ἕνα τροπάριο προστέθηκαν καί ἄλλα. Αὐτά εἶναι τά σημερινά «Ἀπόστιχα» πού λέμε. Τά «Ἀπόστιχα» λοιπόν εἶναι τροπάρια λιτανείας, πού γινόταν στήν ἀπόλυση τοῦ Ἑσπερινοῦ. Εἶναι ὡραῖα αὐτά τά τροπάρια, ἀφοῦ καί, ὅταν ἀκόμη δέν γινόταν λιτανεία, ψάλλονταν τά τροπάριά της. Ἔτσι καί σήμερα ψάλλονται πάντοτε τά «Ἀπόστιχα».
Ἀπό τά παραπάνω πού εἴπαμε, θά πρέπει νά καταλάβουμε εὔκολα γιατί σέ πολύ μικρές ἑορτές στά Μηναῖα δέν ὑπάρχουν «Ἀπόστιχα». Αὐτό συμβαίνει ἁπλούστατα, γιατί στίς μικρές ἑορτές δέν γινόταν λιτανεία καί δέν ὑπῆρχαν λοιπόν τροπάριά της, γιά νά γίνουν Ἀπόστιχα.

(γ) Ὁ Ἑσπερινός τελειώνει μέ τό «Νῦν ἀπολύεις...». Τόν ὕμνο αὐτό, ὅπως ξέρουμε, τόν εἶπε ὁ Συμεών ὁ Θεοδόχος, ὅταν κράτησε στήν ἀγκαλιά του τόν Χριστό. Μέ τόν Συμεών τελείωσε ἡ Παλαιά Διαθήκη· τύπος δέ τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης εἶναι ὁ Ἑσπερινός, γιατί ὁ Ὄρθρος καί ἡ Θεία Λειτουργία τήν ἄλλη μέρα ἐκφράζουν τήν Καινή Διαθήκη. Ἔτσι μέ τόν ὕμνο τοῦ Συμεών, τό «Νῦν ἀπολύεις...», τό τέλος τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, τελειώνει καί ὁ Ἑσπερινός πού τήν ἐκφράζει.
Ὡς τέλος - τέλος τοῦ Ἑσπερινοῦ, στήν ἀπόλυσή του, ψάλλονται δύο ἤ καί τρία τροπάρια, πού ἐπειδή ἀκριβῶς ψάλλονται στήν ἀπόλυσή του, τά τροπάρια αὐτά καλοῦνται «Ἀπολυτίκια». Ἔδωσαν ὅμως καί τήν ἄλλη ἑρμηνεία, ὅτι δηλαδή τά τροπάρια αὐτά καλοῦνται «Ἀπολυτίκια», ἐπειδή ψάλλονται σέ «ἀπολελυμένο», σέ γρήγορο δηλαδή μέλος. Πραγματικά, τά «Ἀπολυτίκια» ψάλλονται πάντοτε σέ γρήγορο καί ποτέ σέ ἀργό μέλος.


10. Τελειώσαμε, ἀδελφοί χριστιανοί, μέ σύντομα λόγια τήν Ἀκολουθία τοῦ Ἑσπερινοῦ, τήν πρώτη στήν σειρά τῶν λειτουργικῶν Ἀκολουθιῶν. Πόσο συγκινητικό εἶναι τό ἆσμα ἐκεῖνο: «Σημαίνει γιά Ἑσπερινό στή μακρυνή ρημοκκλησιά ντίν - ντίν - ντάν»! Σᾶς συνιστῶ κάθε ἑσπέρα, ὥρα 6 μ.μ. περίπου, νά λέγετε μόνοι σας, στό σπίτι σας, τίς δυό κύριες προσευχές τοῦ Ἑσπερινοῦ: Τό «Φῶς ἱλαρόν...» καί τό «Καταξίωσον Κύριε...». Ἔτσι, εἶναι σάν νά κάνετε κάτι ἀπό τόν Ἑσπερινό, τήν γλυκειά αὐτή Ἀκολουθία τῆς Ἐκκλησίας μας, πού τήν συνέθεσαν οἱ ἅγιοι Πατέρες μας.

Μέ πολλές εὐχές
† Ὁ Μητροπολίτης Γόρτυνος καί Μεγαλοπόλεως

Ευχαριστούμε Αγγελική

Το φώς Ιλαρόν ειναι απο τους αγαπημένους μου ψαλμούς

σε άλλο ήχο από αυτόν που έχουμε συνηθίσει

WOW... Αγγελική και Στάθη πολύ ωραία αυτά που μοιραστήκατε. Ο Μητρ. Γόρτυνος Ιερεμίας είναι απο τους αγαπημένους μου ιεράρχας και τον ακούω στην διδασκαλία της Παλαιάς Διαθήκης.

Τι γραφή είναι αυτή Στάθη;

Έτσι είναι οι βυζαντινοί μουσικοί "φθόγγοι" Μαρία μου..Οι βυζαντινές νότες ας πούμε....
Δηλαδή τα σύμβολα των τόνων της βυζαντινής μουσικής..

panagiotisspy έγραψε:Έτσι είναι οι βυζαντινοί μουσικοί "φθόγγοι" Μαρία μου..Οι βυζαντινές νότες ας πούμε....
Δηλαδή τα σύμβολα των τόνων της βυζαντινής μουσικής..

Μάλιστα... ευχαριστώ Παναγιώτη αδελφέ μου!

«Φως ιλαρόν αγίας δόξης, αθανάτου Πατρός, ουρανίου, αγίου, μάκαρος, Ιησού Χριστέ.
Ελθόντες επί την ηλίου δύσιν, ιδόντες φως εσπερινόν, υμνούμεν Πατέρα, Υιόν και Άγιον Πνεύμα Θεόν. Άξιόν Σε εν πάσι καιροίς υμνείσθαι φωναίς οσίαις. Υιε Θεού, ζωήν ο διδούς· διο ο κόσμος Σε δοξάζει».

ΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΒΑΝΑΤΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ (ΓΙΕΒΤΙΤΣ)
Vladika Banaiski Atanasije (Jevtic)


Φως ιλαρόν

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΚΡΙΤΑΣ
Έκδοση Πρώτη, Σεπτέμβριος 1991

Ομιλία στον Εσπερινό το απόγευμα των αγ. Αποστόλων Πέτρου και Παύλου (29.6.1988) στη πρωτοχριστιανική (μισογκρεμισμένη) εκκλησία της Καππαδοκίας, στην κοιλάδα Βαλκάνων (ή Βουλκάνων) κοντά στο Ortahisar.

«Φως ιλαρόν αγίας δόξης, αθανάτου Πατρός, ουρανίου, αγίου, μάκαρος, Ιησού Χριστέ.
Ελθόντες επί την ηλίου δύσιν, ιδόντες φως εσπερινόν, υμνούμεν Πατέρα, Υιόν και Άγιον Πνεύμα Θεόν. Άξιόν Σε εν πάσι καιροίς υμνείσθαι φωναίς οσίαις. Υιε Θεού, ζωήν ο διδούς· διο ο κόσμος Σε δοξάζει».

Το Φως ιλαρόν είναι πρωτοχριστιανικός λυχνικός ύμνος, δηλ. εσπερινός ύμνος της πρωτοχριστιανικής λατρείας ή, όπως τον ονομάζει ο άγιος Βασίλειος ο Καππαδόκης, «επιλύχνιος ευχαριστία». Ο περίφημος αυτός ύμνος είναι ποίημα ενός από τους άγιους Μάρτυρες και Ομολογητές των πρώτων αιώνων και μάλιστα της περιοχής αυτής – της Καππαδοκίας και Συρίας. Μια αρχαία παράδοσις τον αποδίδει στον άγιο Ιερομάρτυρα Αθηνογένη, που εμαρτύρησε με δέκα μαθητές του επί Διοκλητιανού στις 16 Ιουλίου στην Σεβαστία, γειτονική πόλη της Καισαρίας, γι’ αυτό και ζωγραφίστηκε σε πολλές εκκλησίες της Καππαδοκίας.

Ο άγιος Βασίλειος ο Μέγας, στο γνωστό του έργο Περί Αγίου Πνεύματος (κεφ. Κθ’: Περί Παραδόσεως στην Εκκλησία) μνημονεύει τον ύμνον αυτόν και μάλιστα αναφέρει ρητώς ένα στίχο του λέγοντας, ότι δεν ξέρει ακριβώς ποιος είναι «ο πατήρ των ρημάτων εκείνων της επιλυχνίου ευχαριστίας» αυτής, αλλά στην συνέχεια μνημονεύει και έναν (άλλον;) ύμνον του αγίου Αθηνογένους (του οποίου αναφέρει το όνομα μόνον, ως πασίγνωστο), και αυτόν μάλλον επιλύχνιον, που τον είπε ή έψαλε ο Μάρτυς μπροστά στους μαθητές του ως «εξιτήριον» (= εξόδιον από τον κόσμον αυτόν) «ορμών ήδη προς την δια πυρός τελείωσιν», πηγαίνοντας δηλ. στην φωτιά του μαρτυρίου του.

Πάντως, όποιος και να είναι ο ποιητής του ύμνου Φως ιλαρόν, πρόκειται οπωσδήποτε για πρωτοχριστιανικό ύμνο (ίσως του γ’ ή ακόμη και του β’ αιώνος). Διότι ο ίδιος ο Μέγας Βασίλειος λέγει στο ίδιο χωρίο ότι το παρέλαβαν «από τους πατέρας ημών», και ως γνωστόν, οι πατέρες και προπάτορές του ήταν χριστιανοί μάρτυρες και ομολογητές στην μεγαλομαρτυρική Καππαδοκία. Ρητώς λέγει ο Μέγας Βασίλειος για τον ύμνο μας: «έδοξε της Πατράσιν ημών μη σιωπή την χάριν του εσπερινού φωτός δέχεσθαι, άλλ’ ευθύς φανέντος ευχαριστείν» και γι’ αυτό στο εσπερινό ιλαρό φως του ηλιοβασιλέματος, «ο λαός αρχαίαν αφήισι την φωνήν», δηλ. όλος ο λαός μαζί ψάλλει τον αρχαίο τούτον ύμνο προς δόξαν του φωτός ή μάλλον του Δημιουργού του φωτός – του Χριστού.

Ο ύμνος Φως ιλαρόν είναι ωραιότατο ποίημα καθαρώς χριστιανικής εμπνεύσεως και περιεχομένου. Εποιήθη και εψάλει ως δοξολογία στον Θεό κατά την εσπερινή ώρα της δύσεως του ηλίου• την ώραν αυτή που απλώνεται στην γη μας ένα χαριτωμένο, ιλαρό φως, με το οποίο τελειώνει η ημέρα, αλλά και προμηνύεται η νύχτα και από την νύχτα πάλι η άλλη ημέρα.

Η αρχή του ύμνου αυτού ξεκινάει από την φύση, με το φυσικό φως του δειλινού και αυτό φανερώνει ότι οι πρώτοι χριστιανοί ζούσαν ανοιχτά και βλέπανε θετικά το κάλλος της φύσεως, την στάση αυτή συναντούμε και στους Εβραίους της Βίβλου και στους αρχαίους Έλληνες.1 Οι πρώτοι χριστιανοί ζούσανε την φύση ως ποίημα, δημιούργημα του Ζώντος και Αληθινού Θεού και γι’ αυτό πίσω από την φύση έβλεπαν τον ποιητή της και Αυτόν εδόξαζαν στο κάλλος της. Είναι όμως χαρακτηριστικό ότι ο ύμνος αναφέρεται στο Φως, το πιο λεπτό και ωραίο και βαθύ στοιχείο στην ορατή φύση. Η φύσις στο βάθος σημαίνει φως και ως φως την έβλεπαν και οι πρώτοι χριστιανοί, και αργότερα οι ησυχαστές, αλλά και η σημερινή πιο προχωρημένη επιστήμη ανάγει τα πάντα στο φως, όπως ακριβώς και τα πρώτα λόγια της Βίβλου.

Υπάρχει όμως και μια βασική διαφορά στην στάση έναντι της φύσεως μεταξύ των πρώτων χριστιανών και των αρχαίων. Οι αρχαίοι εθαύμαζαν την φύση αλλά και την ελάτρευαν, και μάλιστα το φως του ηλίου και των αστέρων και γι’ αυτό ελάτρευαν τον αήττητον ήλιον (solus invictus). Οι χριστιανοί απέρριπταν κάθε είδος ειδωλολατρίας και γι’ αυτό ελάτρευαν μόνον τον Ζώντα και Αληθινόν Θεόν που απεκάλυψεν και εξηγήσατο (Ιω.1,18) ο Χριστός. Αλλ’ οι πρώτοι Χριστιανοί έβλεπαν την φύση και τα πάντα μέσα στην φύση, και μάλιστα το φως, ως χώρο προνοίας και τόπο παρουσίας του Ζώντος και Παρόντος Θεού. Ο κόσμος γι’ αυτούς ήταν το σπίτι τους, ο οίκος του Θεού τους, και δεν ήθελαν να τον αρνηθούν ή να τον αφήσουν στα χέρια του διαβόλου και των ψευδοθεών του. Αντί λοιπόν της αρχαίας κοσμολατρίας οι χριστιανοί είχαν έναν υγιή κοσμισμό, μια ορθή κοσμολογία έβλεπαν τον κόσμο ως έργο του Θεού Λόγου, του Χριστού.

Γι’ αυτό ο ύμνος μας αρχίζει με αφορμή το χαριτωμένο, ιλαρό φως της δύσεως του ηλίου, που και αυτό είναι έργο (κτίσμα) του Δημιουργού του σύμπαντος. Αλλ’ όσο και να είναι ωραίο και ευχάριστο το φως αυτό, αμέσως η σκέψις των πρώτων χριστιανών, η καρδιά τους, τους οδηγεί στο βάθος, στο αληθινό Φως του Κόσμου, που είναι ο Χριστός. Παίρνοντας απλώς αφορμή από το φυσικό γεγονός -πόσο ωραία και ήσυχα ακτινοβολεί το χαμηλό φως του δύοντος ηλίου – οι πρώτοι χριστιανοί βλέπουν σ’ αυτό μια εικόνα της θείας αλήθειας: πως ο Χριστός, φως του Θεού Πατρός, προσέρχεται και ακτινοβολεί στον κόσμο, ιλαρώς. Η εικόνα που δίνει το ποίημα φαίνεται στην αρχή φυσική: ένα ήσυχο, ιλαρό φως διάχυτο στον δυτικό ορίζοντα μας αποκαλύπτει μια ωραία, σχεδόν ιερή δόξα του ήλιου και προκαλεί αισθήματα ευχάριστα. Αλλά για τους χριστιανούς αυτό είναι πολύ, πάρα πολύ λίγο. Η νοσταλγία τους ή μάλλον η πρωταρχική πίστις τους και η εσχατολογική ελπίδα τους (που και οι δύο συνιστούν μέσα τους την χριστιανική αισθητή πληροφορία (βλ. Α’ Θεσ. 1, 5 και Εβρ. 6. 11 και 10, 22) τους πάει αμέσως, πιο πέρα: στον Ιησού Χριστό (του οποίου το όνομα ο ποιητής του ύμνου άφησε επίτηδες, γι’ αργότερα), που είναι το αληθινό και άκτιστο και πραγματικό Ιλαρόν Φως της Δόξης της Αγίας, που είναι ο Αθάνατος Πατήρ (και όχι ο πεπερασμένος ήλιος) και που ο υμνωδός στην συνέχεια στολίζει με μερικά χαρακτηριστικά, τον ονομάζει: Ουράνιο, Άγιο, Μακάριο.

Θα μπορούσαμε από εδώ ακόμη να διαβλέψουμε μια ησυχαστική θεώρηση που προέρχεται από καθαρώς χριστιανική βιβλικο-ησυχαστική πείρα. Το φως είναι η ‘δόξα‘ του ηλίου, η λαμπρή ακτινοβολία του, που τον φανερώνει και μας καθιστά κοινωνούς του. Ο Χριστός είναι το θείον Φως που μας αποκαλύπτει την Δόξα του Θεού Πατρός, μάλλον ο Ίδιος είναι η Δόξα του Πατρός, επειδή μας αποκαλύπτει τον Πατέρα και την αγία, αθάνατη, ουράνια, μακάρια Δόξα Του κάνοντάς μας ταυτόχρονα και μετόχους της Δόξης αυτής και του πλούτου των χαρίτων του Θεού της Αιωνίου Δόξης. Ίσως όμως θα μπορούσαν να εκληφθούν όλα αυτά απρόσωπα, αν ο ποιητής δεν έσπευδε, στο τέλος της στροφής αυτής, να προσθέσει το αγαπητό στους πρώτους χριστιανούς και στους ησυχαστές, και σε μας τους αμαρτωλούς, όνομα: Ιησού Χριστέ.

Είμαι βέβαιος ότι ο ποιητής- υμνωδός, ξεκίνησε στο Φως ιλαρόν από την καθαρώς χριστιανική πείρα του την εν Χριστώ Ιησού, από την γεύση δηλαδή της εν Χριστώ σωτηρίας, χάριτος, νέας ζωής εν Θεώ και συν Θεώ, και δι’ αυτής αναγνώρισε όχι μόνον πίσω από το φυσικό φως του ήλιου το θείον Φως του Ήλιου της Δικαιοσύνης, αλλά και αναγνώρισε μέσα στον Ιησού Χριστό τον αληθινό Υιό του Θεού, όπως θα Τον αποκαλέσει (‘Υιε Θεού‘) και θα Τον αναφέρει λίγο πιο κάτω. Δηλαδή, από την χαριτωμένη πείρα της δόξης του Χριστού Σωτήρος, που είναι δώρον του Αγίου Πνεύματος του αποκαλύπτοντος τον Χριστό ως Κύριο και Θεό (Α’ Κορ. 12, 3, Γαλ. 4,6 κ.λ.π.) ξεκίνησε ο ποιητής, δηλ. οι πρώτοι χριστιανοί, και έτσι όλη η κοσμολογία του και η θεολογία του, δηλ. εδώ Χριστολογία (σχέση του Χριστού προς τον Θεό και τον κόσμο) έχει την Σωτηριολογία ως βάση και ως οδηγό. Γι’ αυτό καταλήγει στην πρώτη στροφή του ύμνου, στο περιεκτικό όνομα και πράγμα ‘Ιησού Χριστέ’, διότι Αυτός είναι η ταυτότητα του και ταυτότητα μας. (Ένας, νομίζω, λόγος παραπάνω να δεχθούμε ότι ο ύμνος είναι ποίημα ενός πρωτοχριστιανού Μάρτυρος).

(‘Κύριε Ιησού Χριστέ’.., είναι και η προσευχή των ησυχαστών). Διότι, χωρίς αυτόν, τον Χριστό, όλα αυτά, ακόμη και τα πιο χαρακτηριστικά και σπουδαία προσόντα του Θεού, όπως η Δόξα Του (και μάλιστα η Δόξα με την βιβλική της έννοια), δεν έχουν για μας τους ανθρώπους τόση σημασία, μας είναι απρόσιτα, αμέθεκτα, άφθαστα.

Η δεύτερη στροφή (που μερικοί μελετητές της πρωτοχριστιανικής ποιήσεως, μεταξύ των οποίων και ο καθ. Π. Χρήστου, την θεωρούν ως επιπρόσθετο εφύμνιο, πράγμα που είναι υποθετικό, χωρίς σίγουρη απόδειξη), δείχνει πως ο ποιητής ζει και εννοεί τον Ιησού Χριστό μέσα στα Τριαδολογικά πλαίσια, διότι η Χριστολογία της πρώτης Εκκλησίας, όπως και όλης της Ορθοδοξίας μέχρι σήμερα, και των επομένων άγιων ησυχαστών (ασκητών και θεολόγων του ησυχασμού), εννοείται μόνον εντός της ορθής και πλήρους Τριαδολογίας από την οποία είναι αχώριστη. Γι’ αυτό ο υμνωδός μας και στην πρώτη στροφή το ίδιο φως συνδέει με τον Χριστό, και στην δεύτερη στροφή με την Αγία Τριάδα: ‘ιδόντες φως εσπερινόν, υμνούμεν Πατέρα, Υιόν και Άγιον Πνεύμα Θεόν’.

Μπορούμε επίσης να πούμε ότι σ’ αυτήν την δεύτερη στροφή ο πρωτοχριστιανός ποιητής παίρνει αφορμή, από το εσπερινό φως της δύσεως του ήλιου, για να υμνήσει την Αγία Τριάδα, διότι οι πρώτοι χριστιανοί, και στην συνέχεια οι Πατέρες της Εκκλησίας (π.χ. ο Γρηγόριος ο θεολόγος) βλέπανε στον ήλιο μια κτιστή εικόνα του Τριαδικού Θεού: ο ίδιος ο ήλιος εσήμαινε τον Θεόν Πατέρα, το φως του – τον Υιόν, και η θερμότητά του – το Άγιον Πνεύμα. Επίσης, μπορούμε να διακρίνουμε ότι ο ποιητής στο εσπερινό φως, που ενώ δύει μοιάζει να αναγγέλλει το επόμενο ξημέρωμα, βλέπει και αισθάνεται να προμηνύεται η εσχατολογική προοπτική πλήρους της αποκαλύψεως και φανερώσεως του Θεού ως του Τριαδικού Φωτός (βλ. Α’ Τιμ. 6, 14-16 και Ιακώβου 1, 5-7).

Με αυτόν τον τρόπο οι πρώτοι χριστιανοί, ξεκινώντας από το φυσικό, κτιστό φως του ηλίου, έβλεπαν όλη την κτίση ως μια αναγωγή, ως μια φυσική μυσταγωγία προς την δοξολογία του Θεού Δημιουργού, που γι’ αυτούς, και για μας τους σημερινούς ορθοδόξους, είναι Τριάς, και όχι απλώς ένας Θεός Κτίστης (δηλ. ένας Θεός του στείρου μονοθεϊσμού). Πράγματι, για μας τους χριστιανούς, ο Θεός ως ποιητής της κτίσεως είναι Θεός Τριάς, Θεός που κατά φύσιν είναι κοινωνία προσώπων και όταν δημιούργησε τον κόσμο κάλεσε όλους σε προσωπική κοινωνία μαζί Του: κοινωνία Πατρός και Υιού και Αγίου Πνεύματος.

Αυτό που είπαμε φαίνεται και στην πρώτη στροφή του ύμνου, όπου ο ποιητής βλέπει το ιλαρόν φως, τον Χριστό, ως φανέρωση της αγίας δόξης του Αθανάτου και επουράνιου Πατρός και έτσι υμνεί την σχέση Υιού και Πατρός (δηλ. των δύο πρώτων προσώπων της Τριάδος). Στην δεύτερη στροφή συμπληρώνει την ευχαριστήριο υμνολογία σε ολόκληρη την Αγία Τριάδα, αναφέροντας και το τρίτο πρόσωπο, το Άγιον Πνεύμα Θεόν (το οποίον, κατά τον άγ. Αθανάσιον και τους Καππαδόκες Πατέρες, συμπληρώνει την τελειότητα της Τριάδος, διότι μόνον «εν τη Τριάδι η τελείωσις έστιν».

Στην τρίτη στροφή το ποίημα μας, που ξεκίνησε από την εσπερινή ώρα για να υμνήσει τον Χριστό και δι’ Αυτού την Αγία Τριάδα, τώρα επεκτείνει την υμνολογία και δοξολογία του Χριστού «εν παντί καιρώ και πάση ώρα», λέγοντας ότι «άξιόν Σε εν πάσι καιροίς υμνείσθαι». Διότι, ο Χριστός ως Θεός και όλη η Αγία Τριάς είναι Δημιουργός κάθε ώρας και κάθε χρόνου, όπως και ποιητής κάθε κτίσματος και πράγματος στο σύμπαν. Είναι πολύ φυσικό για τους πρώτους χριστιανούς να τονίσουν, ότι ο Θεός είναι άξιος λατρείας και δοξολογίας όχι μόνον σε ορισμένη ώρα της ημέρας ή της νύχτας, ή σε κάποια μέρα ή περίοδο της εβδομάδος ή του έτους, αλλά Του πρέπει και Του αξίζει ευχαριστία και δοξολογία παντού και πάντοτε: «νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων», όπως το λέμε μόνιμα σ’ όλες τις λατρευτικές προσευχές και ακολουθίες και λειτουργίες της Εκκλησίας μας. Όλη η ζωή των χριστιανών είναι μία δια βίου μόνιμη λατρεία του Θεού.

Αλλά ο ποιητής προσθέτει και το απαραίτητο ηθικό στοιχείο για την πλήρη συμμετοχή μας στην παντοτινή λατρεία και υμνολογία του Θεού, λέγοντας ότι άξιον είναι να υμνήσουμε τον Χριστό και την Αγία Τριάδα, όχι όπως- όπως, αλλά «φωναίς οσίαις». (Στην νεώτερη γραφή του ύμνου φως ιλαρόν γράφεται και λέγεται «φωναίς αισίαις». δηλ., με χαρά και με αισιοδοξία, αλλά η παλαιά σλαβική μετάφραση διέσωσε την πιο παλιά και ορθή μορφή του κειμένου: φωναίς οσίαις (που και παλαιότερα ελληνικά χειρόγραφα το μαρτυρούν, το νόημα είναι έτσι και βιβλικά πιο κατοχυρωμένο). Η έννοια της φράσεως του στίχου αυτού του ποιήματός μας είναι ότι τον Σωτήρα Χριστόν και τον Θεόν Τριάδα πρέπει να υμνούμε από καρδιά καθαρή και ψυχή όσια, από την οποία βγαίνει η ηθική -οσιακή φωνή ευχαριστίας και δοξολογίας. (Έτσι λέγεται και στους Ψαλμούς: ‘ψάλλατε τω Κυρίω, οι όσιοι αυτού’ -Ψαλ. 29-30), και επίσης στις Παροιμίες 22. II: ‘αγαπά Κύριος όσιας καρδίας’- και κυρίως στην Σοφία Σολομώντος 6, 10: ‘οι φωνάξαντες οσίως τα όσια οσιωθήσονται’. Τα λόγια αυτά έχουν πολύ σπουδαία σημασία για την σύνολη στάση μας -και όχι μόνο την ηθική- μπροστά στον Θεό και στα θεία).

Αυτός ο στίχος λοιπόν τονίζει τώρα, μετά την Κοσμολογία, Χριστολογία και Τριαδολογία, και την ηθική που είναι το αναφαίρετο στοιχείο της χριστιανικής μας υπάρξεως και πίστεως και ζωής. Δεν μπορεί δηλαδή να έχουμε πίστη στον Χριστό και την Αγία Τριάδα και να μην την συνοδεύει μια αληθινή αφοσιωμένη οσία ζωή. Διότι το πνεύμα του Θεού (το κατ’ εξοχήν Άγιον Πνεύμα, που μόλις προμνημονεύτηκε στον ύμνο) δεν κατοικεί σε ακάθαρτες ψυχές, όπως λέγει η Αγία Γραφή, και γι’ αυτό ο Θεός μας καλεί στην σωτηρία και την αγιότητα, που είναι ένα και το αυτό.

Με αυτό τον τρόπο ο ύμνος «Φως ιλαρόν» περιέχει και εκφράζει την καθολικότητα και ακεραιότητα της χριστιανικής πίστεως και ζωής (σύμφωνα με τον αρχαιοχριστιανικό κανόνα: lex orandi – lex credendi – lex Vivendi). Διότι η αληθινή ζωή των χριστιανών πηγάζει από την αλήθεια της πίστεως στον Χριστό, η δε πίστις από την αποκάλυψη του Τριαδικού Θεού στο Πρόσωπο και έργο του Σωτήρος Ιησού Χριστού, του Υιού του Θεού και Θεού του ανθρώπου.

Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο ο ποιητής συνεχίζει τον ύμνο μνημονεύοντας τώρα και επικαλούμενος το κύριον όνομα του ύμνου: «Υιε Θεού, ζωήν ο διδούς». Είδαμε στην πρώτη στροφή του ύμνου ότι ο ποιητής επανέλαβε το όνομα: Ιησού Χριστέ, το οποίο, καίτοι είναι όνομα που αναφέρεται στην θεία Οικονομία και όχι μόνο στην θεία φύση του Λόγου, στα συμφραζόμενα του κειμένου το συνδέει με τα θεϊκά χαρακτηριστικά του Χριστού: Φως της Δόξης του Επουρανίου και Αθανάτου Πατρός κ.λ.π, που θα αρμόζανε κυριολεκτικά στο όνομα του Χριστού το κυρίως θεολογικό: Υιε Θεού. Αλλ’ ο πρωτοχριστιανικός ποιητής στο θεϊκό αυτό όνομα προσθέτει μάλιστα ένα οικονομικό και σωτηριολογικό χαρακτηριστικό του Χριστού: ζωήν ο διδούς, που κατά την γνώμη μας αφορά πρωτίστως την νέα εν Χριστώ ζωή, την κεχαριτωμένη καινή ζωή, και μέσω αυτής της πείρας της νέας σωτηριώδους ζωής υπονοείται σίγουρα και η πρώτη ζωή που μας την έδωσε ο Χριστός ως Δημιουργός του ανθρώπου και όλου του κόσμου. Αυτά είναι εκείνο που εννοούσαμε στην αρχή, όταν είπαμε ότι ο ποιητής του ύμνου Φως ιλαρόν ξεκίνησε από την καθαρώς χριστιανική εμπειρία της εν Χριστώ νέας ζωής και αιωνίου σωτηρίας και από αυτήν βλέπει με νέο φως τον κόσμο, την φύση. την ζωή, την ύπαρξη, το φυσικό φως του ήλιου κ.λπ.

Το ότι αντικαθιστά τους όρους, δηλ. τα ονόματα του Χριστού, τα οικονομικά, σωτηριολογικά και τα θεολογικά, αυτό το κάνει επίτηδες, όπως εξ άλλου και τα πολλά αποστολικά και πατερικά και υμνογραφικά κείμενα της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας, διότι με αυτόν τον τρόπο ομολογεί και μαρτυρεί την στάση της Εκκλησίας στην αλήθεια της αντιδόσεως των ιδιωμάτων της θείας και της ανθρωπίνης φύσεως του Ενός Χριστού, θεανθρώπου και Σωτήρος.

Ο ύμνος Φως ιλαρόν, λοιπόν, ενώνει και δοξολογεί ενιαία όλα τα χαρακτηριστικά του Χριστού: ως Λόγου και Σοφίας και Φωτός και Δόξης του Θεού ως Μεσσίου και Σωτήρος (=Ιησού Χριστέ), ως Υιού του Θεού και ενός της Αγίας Τριάδος. Αλλά, ας επαναλάβουμε, όλα αυτά τα ζει, τα εκφράζει και εξυμνεί ξεκινώντας από την καθαρώς χριστιανική σωτηριολογική πείρα της εν Χριστώ απολυτρώσεως, αναγεννήσεως και ανακαινισμένης ζωής, που ο Χριστός έφερε και εχάρισε στους ανθρώπους και στον σύμπαντα κόσμον -«διο ο κόσμος Σε δοξάζει». Δηλαδή, όλος ο κόσμος δοξάζει τον Χριστόν ως τον Κύριόν του και Σωτήρα του, ως Κτίστην του Φωτοδότη και Ζωοδότη, και στην εδώ φυσική ύπαρξη και ζωή, αλλά ακόμη περισσότερο στην αιώνια, υπερφυσική, κεχαριτωμένη ύπαρξη και ζωηφόρο και φωτοφόρο αγία, μακάρια, αθάνατη ζωή, στην αιώνια Βασιλεία του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος.

Ο θαυμάσιος ύμνος φως ιλαρόν, ποιηθείς ως πρωτοχριστιανική επιλύχνιος ευχαριστία στον Χριστό είναι ένα τέλειο χριστιανικό λατρευτικό ποίημα που εν σπέρματι περιέχει όλα τα βασικά στοιχεία της χριστιανικής νέας, καθολικής, θείας και ενιαίας οράσεως του κόσμου και του ανθρώπου. Είμαι σίγουρος ότι ο πρώτος ποιητής, δηλ. ο συνθέτης του, που μάλλον θα ήτο ένας μάρτυς του Χριστού, δεν σκέφθηκε, γράφοντάς τον ή μάλλον ψάλλοντάς τον αυθόρμητα και εμπνευσμένα για πρώτη φορά, να βάλει μέσα όλα τα θεολογικά κ.λ.π. στοιχεία που είδαμε πιο πάνω, άλλ’ απλώς άφησε την καρδιά του να υμνήσει τον Θεό όπως τον ζούσε και εγνώριζε. (Εδώ και πάλιν ισχύει ο λόγος του Αποστόλου, ότι «ου γαρ θελήματι ανθρώπου… αλλ’ υπό Πνεύματος Αγίου φερόμενοι ελάλησαν άγιοι Θεού άνθρωποι» – Β’ Πέτρου 1. 21).

Το περιεκτικό αυτό φωταγωγικό και φωτοδοξολογικό λατρευτικό ποίημα Φως ιλαρόν, όπως είχε αρχίσει με δοξολογία του Θεού δια Χριστού εν Αγίω Πνεύματι, έτσι και τελειώνει με δοξολογία του Θεού Πατρός δια του Ζωοδότου Υιού Του εν τω Ζωηφόρω Αγίω Πνεύματι, συμπεριλαμβανομένου και του κόσμου• το κέντρο αυτού του κόσμου είμαστε οι άνθρωποι, που ζούμε μέσα σ’ αυτόν. Η ζωή μας όμως «κέκρυπται συν τω Χριστώ εν τω Θεώ». (Κολ. 3. 3) που είναι ο Πατήρ των Φώτων – του Υιού και του Πνεύματος- (Ιακώβου 1, 17 και Διονύσιος Αρεοπαγίτης και οι Πατέρες του ησυχασμού). Είμαστε οι κατά χάριν υιοί φωτός (Εφ. 5. 8• Α’ Θεσ. 5. 5).

Διότι, Φως Χριστού φαίνει πάσι!

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1. Είναι βέβαιον ότι και οι Εβραίοι της Παλαιάς Διαθήκης, όπως και οι αρχαίοι Έλληνες και Ρωμαίοι είχαν την θρησκευτική παράδοση να προσεύχονται και υμνούν τον Θεό για το εσπερινό και πρωινό φως και την επιλύχνιον ευχαριστία, όπως μαρτυρεί π.χ. ο Ιππόλυτος Ρώμης (Αποστολική παράδοσις, 25). Κλήμης Αλεξανδρείας Προτρεπτικός, 11: «Χαίρε. Φως!»… κ.λ.π.). αγ. Γρηγόριος Νύσσης (Βίος Μακρίνης, 22-25). άγ. Ιωάννης Χρυσόστομος κ.λ.π. Η πρωτοχριστιανική αυτή παράδοσις, που πηγάζει από την βιβλική αποκάλυψη, συνεχίσθηκε και στην ησυχαστική παράδοση.

Αντιαιρετικόν Εγκόλπιον

http://www.xristianos.net/?p=271