Μία κριτική για την έλλειψη θεολογικού φρονήματος
ανάμεσα στους Ρώσους πιστούς
Ο αείμνηστος Μητροπολίτης Ευλόγιος δημοσίευσε τις σκέψεις του για την πρόσφατη θρησκευτική αναγέννηση ανάμεσα στους Ρώσους, τόσο στην πατρίδα τους όσο και στη διασπορά, κατά τα πρώτα χρόνια της ρωσικής μετανάστευσης. (Ο συγγραφέας μιλά για την αναγέννηση που παρατηρήθηκε μετά την κομμουνιστική επανάσταση). Ήταν φανερό ότι κάτι ξυπνούσε. Οι λόγοι που οδήγησαν σʼ αυτό ήταν επίσης φανεροί: το σόκ που προκάλεσαν τα τραγικά γεγονότα, η ανασφάλεια, η αβεβαιότητα, ο πόνος, ο φόβος. Όμως, τι ήταν αυτό που προσέλκυε τους Ρώσους στην Εκκλησία; Τα δόγματα της πίστεως, η Ορθόδοξη θεολογία; Απαντώντας σʼ αυτό το ερώτημα ο μητροπολίτης Ευλόγιος, συμφώνησε ότι πράγματι η θεολογία ήταν το κεντρικό ζητούμενο στο παρελθόν και ιδιαίτερα ανάμεσα στους Έλληνες του Βυζαντίου, αλλά όχι στη σύγχρονη Ρωσία. Υπήρχε πράγματι μία εποχή, που ακόμη και οι απλοί άνθρωποι του λαού ενδιαφέρονταν βαθύτατα για τα προβλήματα της πίστεως. Όμως, οι Ρώσοι, ισχυρίστηκε ο Μητροπολίτης, με την εξαίρεση λίγων σπουδαγμένων θεολόγων, δεν έχουν φτάσει στο σημείο να ασχολούνται με αφηρημένα θεολογικά προβλήματα, και στην πραγματικότητα αυτά δεν τους ενδιαφέρουν. Ίσως, παραδέχτηκε ο Μητροπολίτης, η Εκκλησία να απέτυχε να καλλιεργήσει το θεολογικό ενδιαφέρον ανάμεσα στους πιστούς. Όμως, κατά τη γνώμη του, ο βαθύτερος λόγος γιʼ αυτή την έλλειψη ενδιαφέροντος ανάμεσα στους Ρώσους είναι ότι ούτε κατανοούν ούτε επιθυμούν να μάθουν το πώς η θεωρητική θεολογία της Εκκλησίας πραγματώνεται και ενσωματώνεται στις ζωές των ανθρώπων. Αυτό που αγαπούν και χαίρονται πάνω από όλα είναι η τελετουργική πλευρά της εκκλησιαστικής ζωής, η ομορφιά των ακολουθιών, οι εικόνες, οι μελωδίες και τα παρόμοια. Στη συνέχεια, ο Μητροπολίτης εξηγεί τη συναισθηματική και εκπαιδευτική σημασία της ιεροτελεστίας. Παραδέχεται, πάντως, ότι όλο αυτό το τελετουργικό γίνεται ελάχιστα κατανοητό, αφού ο λαός στην πραγματικότητα δεν γνωρίζει ποιά είναι η αλήθεια που συμβολίζει και κηρύσσει η λατρεία. Έστω, κι έτσι, ισχυρίστηκε, οι ιεροτελεστίες είναι υπέροχες, εμπνευσμένες και συγκινητικές, ανεξάρτητα από το νόημά τους.
Το αν η παραπάνω στάση πράγματι περιγράφει ορθά τη Ρωσική προσέγγιση στο χριστιανισμό, είναι ένα θέμα ανοιχτό προς συζήτηση. Όμως, η στάση που περιγράφει ο αείμνηστος Μητροπολίτης είναι τυπική εκ μέρους ορισμένων στοιχείων της Ρωσικής Εκκλησίας. Ορισμένοι συγγραφείς διαβεβαιώνουν επίμονα ότι οι Ρώσοι έμαθαν τον χριστιανισμό όχι από το Ευαγγέλιο, αλλά από τους Βίους των Αγίων. Διαβεβαιώνουν επίσης ότι για τους Ορθοδόξους, γενικά, ο Χριστιανισμός δεν είναι «Δόγμα», αλλά «Ζωή». Οι Ορθόδοξοι δεν ενδιαφέρονται για «δογματικά συστήματα», αλλά για τον «τρόπο ζωής». Κατανοούν την αλήθεια όχι με τη μεσολάβηση της διανοητικής γνώσης, αλλά μέσα από τον δρόμο της «καρδιάς» και μέσα από μια αισθητική προσέγγιση. Δεν πρέπει να αναζητούμε την Ορθόδοξη διδασκαλία στους τρόπους σκέψης, αλλά στις αναπαραστάσεις, το τελετουργικό και τις εικόνες. Επίσης διαβεβαιώνουν ότι στην Ορθόδοξη Ανατολή δεν υπάρχει «θεωρία του Χριστιανισμού», αλλά αντίθετα υπάρχουν άγιοι, εικόνες, ποίηση και τα όμοια.
Κανένας Ορθόδοξος, αλλά ούτε και Καθολικός, δεν θα αρνιόταν τη βασική σημασία που έχουν οι ιερές ακολουθίες και η ζωή της αγιότητας. Αυτό που είναι απαράδεκτο στις προτάσεις που προαναφέραμε είναι η αποκλειστικότητα με την οποία εκφέρονται, η έμφασή τους στο «όχι… αλλά». Θα μπορούσε να ρωτήσει κανείς, για ποιο λόγο η «δογματική σκέψη» και η «διανοητική κατανόηση» αποκλείονται τόσο επίμονα, υποτιμούνται τόσο περιφρονητικά και σχεδόν διαγράφονται. Η ισσοροπία προφανώς καταστρέφεται. Σε κάθε περίπτωση, αυτή η υπερβολική έμφαση στην εξωτερική πλευρά της λατρείας δεν βρίσκεται σε συμφωνία με την παράδοση της ίδιας της Ορθόδοξης τέχνης.
Αν κάποιος μπορεί να ωφεληθεί και να μάθει από την Ορθόδοξη υμνογραφία και τις εικόνες οφείλεται ακριβώς στο ότι αυτά εκφράζουν και ενσαρκώνουν μία «δογματική θεώρηση». «Θεωρία» σημαίνει πάνω απʼ όλα πνευματική κατανόηση. Είναι μία εσωτερική όραση, μία θέαση, μία ποιητική ενόραση, μία νοητική θεωρία.
Σύμφωνα με την ορθόδοξη πνευματική παράδοση, ο Νούς είναι η κυρίαρχη δύναμη της εσωτερικής ζωής, «το ηγεμονικόν». Η Ορθόδοξη υμνολογία της παραδόσεως, που ήρθε στους Ρώσους από τους Έλληνες, δεν είναι μόνο τραγούδι. Δεν χαρακτηρίζεται από συγκίνηση, αλλά από νηφαλιότητα. Είναι πράγματι υψηλή ποίηση, αλλά είναι «θεολογική ποίηση» και δεν διστάζει να χρησιμοποιήσει πολλές φορές περίπλοκη θεολογική ορολογία.
Πράγματι, ορισμένοι ύμνοι της Ανατολικής Εκκλησίας αποτελούν απλώς παράφραση των δογματικών διατυπώσεων: «Έτεκες Πανάμωμε απάτορα Υιόν εν σαρκί, τον πρό αιώνων εκ Πατρός γεννηθέντα αμήτορα, μηδαμώς υπομείναντα τροπήν, ή φυρμόν ή διαίρεσιν, αλλʼ εκατέρας ουσίας την ιδιότητα σώαν φυλάξαντα…» (δογματικό Θεοτοκίο γ΄ ήχου) Εδώ έχουμε επακριβώς τη διατύπωση της Συνόδου της Χαλκηδόνος, η οποία βέβαια απαιτεί θεολογική κατανόηση. Πολύ σωστά λέχτηκε ότι οι Ορθόδοξες εικόνες είναι «δογματικά μνημεία». Μαρτυρούν για τις ίδιες αλήθειες που ορίζονται στα δόγματα και σύμφωνα με την Έβδόμη Οικουμενική Σύνοδο πρέπει να αντανακλούν σε κάθε τους λεπτομέρεια το Ορθόδοξο δόγμα.
Με μια κουβέντα, δεν υπάρχει τρόπος να κάνει κανείς αυτή την αντιδιαστολή, να καταφάσκει τη λειτουργική ζωή, αλλά να παραμερίζει τη θεωρητική θεολογία.
Φυσικά, τα δόγματα πρέπει να βιώνονται και όχι απλώς να διατυπώνονται με αφηρημένο τρόπο, αλλά γιʼ αυτόν ακριβώς τον λόγο είναι παραπλανητικό να προβάλλει κανείς όχι το δόγμα αλλά τη ζωή. Αυτή η διαζευκτική συνήθεια της διαίρεσης ανάμεσα στη ζωή και στο δόγμα, απλώς παραμορφώνει την ίδια τη ζωή.
Δεν είναι δυνατό να διαχωρίσει κανείς την πνευματικότητα και τη θεολογία στον άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό ή στον άγιο Γρηγόριο τον Ναζιανζηνό. Χάνουμε το ίδιο το κέντρο της πνευματικότητας του αγίου Ιωάννου της Κροστάνδης, αν την αφαιρέσουμε από τη συνολική θεολογική του εικόνα. Η αγιότητα στην Ορθόδοξη παράδοση ερμηνεύεται πάντα «θεολογικά» και όχι μέσα από κατηγορίες αισθητικής ή ευλαβικής συγκίνησης, αλλά με τις κατηγορίες της πνευματικής νηφαλιότητας, σε πιστότητα προς την αλήθεια.
Είναι πραγματικά ντροπή το ότι υπάρχει τόσο λίγο ενδιαφέρον για τη θεολογία και για την Πίστη της Εκκλησίας σε διάφορους κύκλους της σύγχρονης Ορθόδοξης κοινωνίας, και ότι η «ευλάβεια» χωρίζεται συχνά από το «δόγμα». Υπάρχει πολύ περισσότερο ενδιαφέρον για τα «δοχεία» και πολύ λιγότερο για το Θησαυρό, που μόνον αυτός κάνει τα δοχεία πολύτιμα.
Το συμβολικό και τελετουργικό μέρος είναι το όχημα της αλήθειας, κι αν δεν μεταδίδει την αλήθεια, τότε απλούστατα παύει να λειτουργεί.
Δυστυχώς, λέγεται συχνά ότι το «δογματικό ενδιαφέρον» είναι κάτι αρχαϊκό και ότι περισσότερο ταιριάζει στους Έλληνες παρά στους Ρώσους. Όμως, δεν υπάρχει παρά μία Ορθόδοξη παράδοση της πίστεως και διασχίζει όλα τα εθνικά σύνορα. Η Κυριακή της Ορθοδοξίας είναι μια θεολογική εορτή. Η Κληρονομιά των αγίων Πατέρων που είναι ο πυρήνας της Ορθόδοξης παράδοσης, είναι μια θεολογική κληρονομιά.
Η ζωή της Ορθοδοξίας πηγάζει από το δόγμα των Πατέρων. Θα μπορούσε κανείς απολύτως δικαιολογημένα να ισχυριστεί ότι η σημερινή σύγχυση του βίου προέρχεται ευθέως από την παραμέληση της ορθής διδασκαλίας, από την έλλειψη ορθής γνώσης των θεμάτων της πίστεως.
Αυτό που κρατά την Ορθοδοξία είναι η πιστότητά της στις Επτά Οικουμενικές Συνόδους. Συχνά ξεχνούμε ότι οι Σύνοδοι ασχολούνταν αποκλειστικά με την επεξεργασία «δογματικών αναλύσεων». Άραγε αποτελεί βήμα προς τα μπρός το ότι πλέον δεν μας συγκινεί η δογματική διδασκαλία αυτών των μεγάλων ανδρών, που έδωσαν όλη τους τη ζωή για την καθιέρωση της Ορθής Πίστεως, δηλαδή της Ορθοδοξίας;
Δοξάζουμε τους Τρείς Ιεράρχες, που υπήρξαν πάνω απʼ όλα οικουμενικοί διδάσκ
αλοι της θεολογίας, αλλά παραδόξως παραμένουμε αδιάφοροι για τη διηνεκή τους προσφορά στη ζωή της εκκλησίας. Η προσφορά τους αυτή είναι η διδασκαλία τους, η «εν λόγω» ερμηνεία τους για τη Χριστιανική αλήθεια.
Χρειαζόμαστε, πράγματι, σε πρώτη προτεραιότητα, να φωτιστεί ο νούς μας από το «φως του Λόγου», σʼ αυτή την εποχή της διανοητικής σύγχυσης. Χωρίς νηφάλια καθοδήγηση, χωρίς το σταθερό στοιχείο του ορθού δόγματος, τα αισθήματά μας μας παραπλανούν και οι καρδιές μας τυφλώνονται.
Θα πρέπει να κατανοήσουμε τη σύγχρονη αναβίωση της πίστης, αυτό το ξύπνημα των καρδιών, ως ένα δώρο της Χάριτος, ως ένδειξη Θείου ελέους, αλλά επίσης και ως πρόσκληση για μελέτη και κατανόηση, για την απόκτηση της Γνώσης της Αλήθειας, που είναι η πηγή της αιώνιας ζωής.
Είναι λυπηρή προκατάληψη, που δεν προέρχεται από Ορθόδοξες πηγές το ότι τα «δόγματα» είναι αφηρημένες διατυπώσεις και ότι η «θεολογία» είναι κάτι το διανοητικό. Ο Κύριος και Σωτήρας μας είναι ο Λόγος, και φωτίζει όλους τους ανθρώπους. Και το Πνεύμα το Άγιο, ο ζωής χορηγός, είναι το Πνεύμα της Αληθείας. Τα συναισθήματα και οι συγκινήσεις μας είναι ανθρώπινες διαθέσεις, όμως η αλήθεια είναι Θεϊκή.
Άς στολίσουμε τα δοχεία, αλλά άς μήν ξεχνάμε ότι τα δοχεία είναι πήλινα. Όμως σʼ αυτά είναι κρυμμένος ένας αιώνιος θησαυρός: ο Λόγος της Ζωής.
…Αυτό που χρειάζεται η γενιά μας, ιδιαίτερα στην πατρίδα μας (την Αμερική), είναι μία αληθινή θεολογική αναβίωση, μία αναβίωση της ζωντανής θεολογίας, που θα μας αποκαλύψει την Αλήθεια των Γραφών, της Παραδόσεως και της Λειτουργικής ζωής της Εκκλησίας, τα οποία τώρα μας είναι κρυμμένα εξʼ αιτίας της άγνοιας και της αμέλειάς μας…
Στη γενιά μας, ο Χριστός μας καλεί να μαρτυρήσουμε γιʼ αυτόν. Πώς θα πιστέψουν οι άνθρωποι αν δεν ακούσουν τον Λόγο; Αν κι έχουμε ακάθαρτα χείλη, άς ανταποκριθούμε στο Θείο κάλεσμα, και η φλόγα του Πνεύματος θα μας καθαρίσει για τη διακονία του Λόγου.
[Στο παραπάνω κείμενο ο γνωστός ορθόδοξος θεολόγος π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ (1893-1979) παίρνει αφορμή από κάποιες απόψεις του Ρώσου Μητροπολίτη Ευλογίου για να μιλήσει για την έλλειψη θεολογικής παιδείας, την απαξίωση των θεωρητικών θεολογικών προβλημάτων και τον υπερτονισμό των εξωτερικών ή συναισθηματικών στοιχείων της εκκλησιαστικής ζωής. Αν και το κείμενο αναφέρεται στη νοοτροπία των Ρώσων πιστών, δεν είναι λίγα τα σημεία που ταιριάζουν και στη στάση πολλών εξʼ ημών. Για τον λόγο αυτό παραθέτουμε το κείμενο αυτό, σαν αφορμή προβληματισμού για την κεντρική σημασία της θεολογικής σκέψης στη ζωή της Εκκλησίας. (Βλέπε «Βλέπε «The Collected Works of George Florovsky», ed. Richard S. Haugh (Belmont, MA: Nordland), Vol. XIII, Ecumenism I: A Doctrinal Approach, pp. 168-170).]
Χαρισμένο με πολλή αληθινή αγάπη κι έγνοια στους φίλους μου οικουμενίζοντες και λατινίζοντες οι οποίοι ισχυρίζονται πως το δόγμα δεν έχει σημασία ,παρά μόνο η "αγάπη" και ως εκ τούτου χαίρονται με τις κάθε λογής ψευδενώσεις.
προσπαθεί να πλανήσει και τους εκλεκτούς με διάφορα προσχήματα